Pogotowie maturalne: Motywy literackie - Motyw śmierci

Śmierć jako motyw w literaturze i sztuce. Przeanalizuj zagadnienie na wybranych przykładach

„Boimy się nie śmierci,
ale wyobrażenia jakie mamy o niej”
(Seneka Młodszy)

Ludzie od zawsze zadawali sobie pytanie: Czym jest śmierć? Halina Poświatowska w swoim wierszu pt. „Śmierć” próbuje odpowiedzieć na to pytanie. Dochodzi do wniosku, że dla każdego jest czymś innym:
„dla przyrodnika
jesteś zagadką jak życie
dla fizyka
przeistoczeniem materii
dla wierzącego
przejściem do innego bytu
dla cierpiących wyzwoleniem.”

Z biologicznego punktu widzenia jest to stan charakteryzujący się ustaniem oznak życia. Lęk przed nieuchronna śmiercią, niepewność jej godziny, ostateczność rozstania ze światem, najbliższymi towarzyszył każdej epoce. Dlatego artyści próbując przybliżyć innym tajemnicę śmierci przedstawiali w swoich dziełach własne wyobrażenia umierania i życia pośmiertnego. Pisano traktaty o tym jak należy godnie rozstać się ze światem, opłakiwano najbliższych, pochwalano śmierci bohaterskie, cieszono się ze śmierci wrogów oraz tworzono jej wizerunki. Ja chciałam się skupić na jej personifikacji.

Jednym z pierwszych wyobrażeń śmierci był Tanatos, bożek wywodzący się z mitologii greckiej. Był to syn bogini nocy Nyks i boga wiecznej ciemności Tartara. Miał serce z żelaza, był bezlitosny, posiadał czarne skrzydła, których trzepotanie było słychać tuż przed jego nadejściem. Mit o Tanatosie mówi: „Tanatos, syn Nocy, zlatuje na czarnych skrzydłach, wchodzi niepostrzeżony do pokoju i złotym nożem odcina konającemu pukiel włosów. W ten sposób, niby kapłan umarłych, poświęca człowieka na ofiarę bóstwom podziemnym i na zawsze odrywa od ziemi." Bożek budził przerażenie, bał się go nawet Zeus. Zabierał duszę człowieka, odnosił ją w zaświaty, oddawał Hadesowi, gdzie odbywał się nad nią sąd.

Antyczni twórcy przedstawiali Tanatosa jako nagiego młodzieńca z długimi czarnymi skrzydłami, ze zgaszoną lub gasnącą pochodnią. Ukazywany był na nagrobnych reliefach i wazach oraz na lekytach, czyli naczyniach, w których przechowywana była oliwa do namaszczania ciał zmarłych. Jedna z nich znajduje się obecnie w Ethinikon Archeologikon Musion w Atenach i nosi tytuł „Tanatos i Hypnos”. Pochodzi z lat 470-460 p.n.e. Przedstawia bliźniaczych braci składających zmarłego do grobu. Tanatos trzyma go za nogi.

Twórcy różnych epok odwoływali się do tej wizji śmierci. Przykładem tego jest cykl obrazów Thanatos Jacka Malczewskiego tworzącego w Młodej Polsce. Jednak w swych obrazach nie przedstawia on krępej postaci o czarnych skrzydłach, nie podąża za wyobrażeniami starożytnych. Malarz w swojej interpretacji mitologiczny wizerunek dzieli na dwie sfery: pierwsza to sfera erotyzmu, a druga - śmierci. Artysta przedstawia bożka śmierci jako piękną i powabną kobietę, lecz z drugiej strony zawiera w tej postaci sferę śmierci. Tanatos przybiera najczęściej postać niewieścią, lecz zawsze jest uosobieniem siły, a także majestatu. Dzierży w ręce złowrogą kosę. Powstaje w ten sposób niekonwencjonalny wizerunek śmierci. Jako przykład zaprezentuję obraz „Thanatos I” z 1898 roku, który Jacek Malczewski poświęcił pamięci swojego ojca. Na ścieżce przed dworem w Ganienicach stoi zmysłowa kobieca postać o surowej twarzy i podwójnej parze ostrych, żelaznych skrzydeł. Ostrzy osełką kosę czekając na starca nieświadomie zmierzającego w jej kierunku. Widać w tle niespokojne psy, które kręcą się wokół białego ganku. Obraz utrzymywany jest w gamie szarych zieleni wyróżnia się tylko biel portyku dworku stanowiąca metaforę bramy dzielącej życie od śmierci.

Kolejnym istotnym wyobrażeniem śmierci jest Kostucha przedstawiana jako szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, czasem jadący na wozie ciągnionym przez woły. Jej ciekawym przykładem jest rzeźba z kościoła świętego Pawła i Piotra w Wilnie. Postać trzyma w ręku kosę, na głowie ma koronę, co świadczy o jej władzy nad światem i ludzkim życiem. Przy jej nogach znajdują się przedmioty różnych grup społecznych: skrzypce muzyka, książka pisarza, korona króla i infuła biskupa. Autor pokazuje w ten sposób władzę śmierci nad wszystkimi ludźmi.

Z tym motywem łączy się taniec śmierci, czyli danse macabre przedstawiony jako korowód ludzi różnych stanów i zawodów prowadzonych przez śmierć. Taniec ten odzwierciedlał wszechobecność śmierci, która wszystkich ludzi traktuje tak samo. Ta alegoria ma uzmysłowić ludziom wzajemną równość w godzinie zakończenia życia, wywołać lęk i smutek. Ten motyw pojawia się w anonimowej „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią” (ok.1440 rok). Mędrzec Polikarpus modlił się, by móc ujrzeć śmierć. Pan Bóg spełnia jego życzenie. Przed jego oczami staje kobieta, której czaszkę pokrywa żółtawa skóra, z oczu kapie krew:
„Chuda, blada, żołte lice
Lści się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;(…)
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrzyta zęby;
Miece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając;”

Ten okropny widok przeraża Polikarpa. Jednak rozpoczyna z nią dialog zadając jej pytania. Śmierć w tym utworze przedstawiona jest okrutna i groźna, przed którą nie ma ucieczki, bo dopadnie każdego:
„Nikt się przede mną nie skryje,
Wszytkiem żywem utnę szyje.”

W niekonwencjonalny sposób taniec śmierci przedstawił Pieter Bruegel na obrazie „Triumf śmierci” z 1562 roku. Przedstawiony jest on jako armia tysiąca szkieletów z kosami na chudych koniach, czasami chytrze przebrane by oszukać swoje ofiary. Atakują każdego bez względu czy jest monarchą, szarym człowiekiem z ludu, czy będzie się bronił, podda się bez walki, czy jak błazen schowa się pod stół. W prawym dolnym rogu widzimy szkielet, który pokazuje królowi klepsydrę oznajmującą mu w ten sposób, że jego czas minął. Na obrazie widać dramat bezbronności ludzi w walce ze śmiercią, jej wszechwładzę. Los jednostki stapia się z losem zbiorowym. Widzimy w lewym dolnym rogu parę kochanków starających się udawać, że wszystko, co dzieje się wokół, ich nie dotyczy. Śmierć zapędza ludzi do wielkiego pudła, na którego klapie widnieje znak krzyża. Po bokach znajdują się armia szkieletów gotowa atakować ludzi. Śmierć triumfuje nad całym światem, nie ma przed nią ratunku.

We współczesnej literaturze motyw tańca śmierci występuje w „Dżumie” Alberta Camusa. Miasto zostaje zaatakowane chorobą przynoszącą śmierć, zostaje odizolowane od świata. Dżuma zabiera po kolei wszystkich, nikt nie ma szans przed nią uciec. Ludzie różnej płci, różnego statusu społecznego, różnego wieku umierali, a ich ciała wrzucano zbiorowych mogił: „Ciała wrzucano pośpiesznie do dołów. Jeszcze nie doleciały do dna, gdy łopaty wapna spadały na twarze i ziemia pokrywała je anonimowo w owych jamach, które drążono coraz głębiej.” Autor podkreśla tym kruchość ludzkiego losu. Camus szczegółowo opisuje zachowania ludzi w obliczu nadchodzącej i nieuniknionej śmierci: Doktor Rieux to człowiek oddający się bez reszty walce z śmiercią, Paneloux traktuje dżumę jak karę za grzechy popełnione przez ludzkość, Tarrou jest osobą gotową poświęcać się w walce z dżumą, Cottard – korzysta na nieszczęściu innych. Autor w oryginalny sposób przedstawienia wszechwładzę śmierci i ludzi rozpaczliwie próbujących się przed nią uchronić,

Podobną funkcję pełni kaplica Czaszek znajdująca się w Czermnej, która dosłownie i bardzo wyraziście przedstawia taniec śmierci. Miejscowy ksiądz Wacław Tomaszek odkrył przez przypadek w okolicy pod płytką warstwą ziemi ludzką czaszkę, gdy zaczął je wydobywać okazało się, że znajdowało się tam kilkadziesiąt tysięcy kości. Były to pozostałości po wojnach i epidemii cholery w 1680 roku. W 1776 roku wybudowano kaplicę, której ściany wyłożono kośćmi i czaszkami, pokryto nimi nawet sufit. Postawiono w kaplicy ołtarz z figurą Chrystusa na krzyżu - największego symbolu śmierci. Do dziś przypomina ona ludziom o kruchości ludzkiego życia i o tym, że dotyczy ona każdego człowieka.

Ostatnią kreację śmierci, moim zdaniem bardzo istotną, jest motyw Azraela. Według tradycji żydowskiej i muzułmańskiej to anioł śmierci zamieszkujący trzecie niebo. Tak jak Tanatos nie decyduje o śmierci człowieka, ale oddziela duszę od ciała. W żydowskiej mistyce przedstawiamy jest jako wcielenie zła. Według mitów islamu strzeże Tablicy, na której zapisuje imiona i losy wszystkich ludzi. Josef Suk stworzył symfonię Asrael. Powstała ona po tragicznych wydarzeniach w jego życiu - śmierci teścia, a następnie ukochanej żony. Tworzył obraz śmierci, która zabrała jego bliskich. Powiedział: „Taki piękny dźwięk może albo zniszczyć człowieka, albo wydobyć drzemiąca w nim głęboką siłę... Moim ocaleniem stała się muzyka.” Asrael przenika każdy element symfonii, zakłócając jej strukturę z niepokojącą regularnością. Składa się ona z pięciu mrocznych części. Pierwszą część rozpoczyna delikatna melodia smyczkowa, następnie wzmożony dźwięk smyczków i kotły oznajmiają nadejście śmierci. Ogrom rozpaczy potęgują dodatkowo odgłosy instrumentów dętych blaszanych i smyczkowych (odtworzenie fragmentu muzycznego).

Odmienne przedstawił Azraela Teodor Skonieczny w 1901 roku. Stworzył piękny nagrobek małej dziewczynki znajdujący się na warszawskich Powązkach. Autor ukazuje Azraela jako dobrego opiekuna, który tuli niewinne dziecko w swoich skrzydłach, ochrania ją przed złem. Dziewczynka wygląda jakby nie umarła, tylko słodko spała na kolanach Azraela. Anioł śmierci duma, przyglądając się jej. Jest to wyjątkowo łagodne przedstawienie śmierci jako dobrego anioła.

Wizje śmierci, które przedstawiłem są ponadczasowe. Towarzyszyły ludziom w różnych epokach. Nawet we współczesnym świecie śmierć często przedstawiana jest jako Kostucha, Azrael czy też Tanatos. Na przestrzeni wieków ich oblicze zmieniało się. Pisarze, malarze, rzeźbiarze, kompozytorzy różnych epok tworzyli swoje własne, odmienne wersje dawnych wizji śmierci. Dzisiejsze wyobrażenia śmierci straciły swój mistycyzm, tajemniczość. Śmierć stała się bohaterami bajek, gier komputerowych np. Azrael jest demonem, z którym się walczy się w grze komputerowej Heroes of Might and Magic, który już nie ma prawie nic wspólnego z żydowskim wyobrażeniem wcielenia zła. Śmierć stała się dla nas tylko kolejną liczbą ofiar katastrofy, napadu terrorystycznego. Wraz rozwojem mediów i zanikiem cenzury wizje, które kiedyś budziły grozę stają się dla nas śmieszne.

strona:    1    2    3    4