Pogotowie maturalne: Motywy literackie - Motyw kobiety

Bogactwo wizerunków kobiet w literaturze, różnorodność ich osobowości i barwność postaci

Wielu wybitnych pisarzy od dawien dawna starało się zgłębić tajniki kobiecej natury. Model płci pięknej i jej kobiecości ewoluował więc przez wieki, coraz śmielej ukazując naturę niewiast. Pisano o nich różnie, często subiektywnie, z miłością i wielkim uczuciem, ale także zgryźliwie i z sarkazmem. Ukazywana ona była zarówno z dobrej jak i złej strony. W prezentacji przybliżę dualizm natury, postaci i zachowania płci pięknej. Niewiasty potrafią łączyć cechy dobrego człowieka z hardym temperamentem, postępują czasami źle, jednak wszystko potrafią maskować urodą i urokiem osobistym. Kobieta jest niczym pogoda, kobieta zmienną jest - to całkowicie trafne stwierdzenie. Przez wiele lat, epok - jejmość nie była portretowana jednoznacznie w literaturze.

Kreacje kobiet, które będę omawiać podzieliłam na cztery główne grupy, z których wynikają dalsze podgrupy. Pierwszym gronem są kobiety romantyczne. Tu wyłania się na pierwszy plan kobieta dziecko. Niewątpliwie należy do niej Zosia - bohaterka Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Młodziutka damulka jest zawstydzona zalotami Tadeusza i rozśmieszona, a nawet przestraszona umizgami Hrabiego. Pod fachową opieką Telimeny dopiero wkracza na soplicowskie salony. Cechuje się ona dużą dozą zdrowego rozsądku jak i opanowania. Nie godzi się na zaręczyny w przeddzień wyjazdu Tadeusza do Księstwa Warszawskiego. W XII księdze przeradza się w kobietę: „jest już dorosła, nie jest dziewczyną maluczką”, jednak kocha Tadeusza wielką dziecięcą miłością.

Czternastoletnia Zosia kontrastuje z druga kobietą romantyczną – światową, doświadczoną i dojrzałą Telimeną. Jest ona mistrzynią kokieterii, stroi się, zwraca na siebie uwagę opowiadaniem anegdot, chwaleniem się tym, co się działo w Petersburgu i opowieściami o tym, co trzyma w swym „biurku”. Aby mieć pewność, że jest zauważana, spóźnia się „na wspólne posiłki, tak, aby oczy gości zwracały się w jej stronę. W czasie grzybobrania szuka najbardziej urokliwego miejsca, gdzie dobrze prezentowałaby się jej uroda. Telimena kokietuje nawet nieobecnych: jej życie to wieczne pozowanie - na wypadek, gdyby miał ją zobaczyć jakiś mężczyzna. Gdy panowie są obecni, kokietuje wszystkich naraz: młodego Tadeusza, dojrzałych Hrabiego i Rejenta. A jednocześnie, gdy zostaje z nimi na osobności, dla każdego potrafi znaleźć odpowiedni kluczyk do serca. W obecności Hrabiego pozuje na miłośniczkę malarstwa i literatury, kobietę światową, o niebywale romantycznej naturze. Tadeuszowi mówi w prostych słowach o swych uczuciach i unika, jak może, podkreślenia różnicy wieku, nie przedstawiając się jak długo może jako jego ciotka. Wie, że jej pozycja jako wdowy ma w „świecie” niewielkie znaczenie, stąd jej działania mające na celu zamążpójście. Taka przyszłość niewątpliwie czeka ją przy Rejencie, który się z nią zaręcza. Hrabiemu, domagającemu się od niej względów już jako narzeczona innego, postawi warunek: albo jasna deklaracja, co do małżeństwa, albo rozstanie.

Kobiety fatalne czy można tak nazywać płeć piękną? Renesansowa Lady Makbet jako jedno z potwierdzeń kolejnej grupy prezentowanych przeze mnie kreacji kobiet. Ta Szekspirowska bohaterka popada w obłęd pod wpływem zbrodni dokonanej wspólnie z mężem. Charakteryzują ją przede wszystkim wyjątkowo silne namiętności. Jest kobietą gotową na wszystko. Kocha i nienawidzi z równą siłą. Jako żona Lady Makbet jest czuła, troskliwa i bardzo lojalna wobec męża, pragnie dla niego zaszczytów i jest gotowa zrobić wszystko by mu pomóc. Wykorzystuje tez uczucie męża, by osiągnąć cel. Głęboko przeżywa niespełnione macierzyństwo – wiadomo, że miała dziecko, którego śmierć pozostaje niewyjaśniona. Wyzbyła się nawet atrybutów kobiecości pokazując tym, iż wyżej ceni zdobycie korony przez męża. Nie ma ona bogatego życia wewnętrznego, a przede wszystkim nie ma zasad moralnych. Jest powierzchowna, lekkomyślna, liczą się dla niej cechy zewnętrzne, władza, bogactwo, nie zaś zalety ducha. To ona była inicjatorka zabójstwa króla Dunkana. Wydawała się silniejsza psychicznie od męża, bardziej zdecydowanie dążyła do celu. Zupełnie nie zastanawia się nad konsekwencjami zbrodniczych działań, troszczy się tylko o to, by nie zostały one odkryte. Po dokonaniu zbrodni załamała się. Objawami jej szaleństwa było miedzy innymi ciągłe mycie rak po dokonanej zbrodni i mówienie o niej. Na rękach wciąż widziała nieistniejące plamy krwi…. Obłęd doprowadził ja do śmierci, zginęła jako samotna nieszczęśliwa kobieta.

Izabela z Lalki Bolesława Prusa to amoralna, próżna egoistka. Właściwie są dwie Izabele - jedna opowiadana przez autora, druga postrzegana przez Wokulskiego. Z jednej strony widzimy ją jako atrakcyjną fizycznie, niegłupią, ale próżną snobkę arystokratkę i ten obraz kontrastuje z obrazem, jaki widzi Wokulski – Izabela jako niezwykła, piękna i tajemnicza osoba. Jednak przez autora ukazana została jako posagowa piękność, która jest przyzwyczajona do życia w luksusach, w świecie wiecznej wiosny. Otoczona wielbicielami traktująca ich przedmiotowo, wyobrażająca sobie, że została stworzona do przyjmowania hołdów. Jest zapatrzona w siebie i nie zadaje sobie trudu, by poświecić innym minimum uwagi. Nie umie nawet zaopiekować się chorym ojcem. Nie ma pojęcia o zarabianiu pieniędzy, nie wie skąd ojciec je bierze, nie wie nawet co to są procenty. Natomiast musi mieć powóz, konie, stroje i musi bywać na salonach. Rozumie, że potrzebne jej jest, aby dobrze wyjść za mąż, by ktoś przejął troskę o zaspokajanie jej potrzeb. Gotowa jest wyjść za Stanisława, skoro ojciec nalega ale nie jest w stanie go pokochać ani zrezygnować z flirtów. Nie dostrzega prawdziwych uczuć Wokulskiego, widzi w nim tylko pokornego sługę znajdującego przyjemność w nadskakiwaniu swej księżniczce a małżeństwo z człowiekiem należącym w jej mniemaniu do niższej kasty społecznej traktuje jak wielkie poświecenie i ustępstwo ze swej strony. W jej świadomości nie istnieją żadne zasady moralne, zatraciła nawet właściwy wszystkim ludziom podstawowy instynkt dobra i zła, dlatego podoba jej się Starski – postać prawdziwie odpychająca, a nie dostrzega szlachetności Wokulskiego. Fascynuje ja Molinari, wyśmiany w arystokratycznych salonach, a nie potrafi docenić oddania i wierności głównego bohatera. Iza jest stałością zamkniętą w swoim świecie, porusza się po swych wewnętrznych orbitach, donikąd nie idzie, realizuje swoje dwuwymiarowe potrzeby, „komponuje przestrzeń”. Izabela jest rzeczą, pustą w środku kukiełką służącą do wabienia. „Wystarczy być” bohaterki to przekonanie, ze miłość i uznanie świata przychodzi za to, ze się po prostu istnieje, nie za to, ze coś się robi.

Negatywna jest też kolejna kreacja kobiety, a mianowicie kobiety histeryczne. Taki portret zaprezentowany jest między innymi w Lalce Prusa. Krzeszowska jako kobieta histeryczna, ale zarazem wyrachowana. Bardzo dobrze gra role zbolałej matki i opuszczonej żony, wykorzystywanej i krzywdzonej biednej kobiety. Baronowa stara się wzbudzić współczucie i uchronić przed niepotrzebnymi wydatkami. Wielokrotnie podkreśla, że przepłaca za lokal w kamienicy, w której króluje rozpusta. Przypomina nieustannie, że zajmuje mieszkanie, w którym zmarło jej ukochane dziecko. Jednocześnie jest niezwykle oszczędna. Targuje się w sklepach, a meble i wszelkie sprzęty każe przykrywać pokrowcami, aby się nie niszczyły. Jest znerwicowana wskutek utraty dziecka i nieodpowiedzialności męża, hulaki i uwodziciela. Nadmiernie emocjonalnie reaguje na figle sąsiadów studentów, wydatki męża, zachowanie służącej i innych mieszkańców kamienicy. Krzeszowska ma skłonność do nadinterpretacji faktów, łatwo posądza innych o kradzież i rujnowanie jej majątku. Podejrzewa panią Stawską o zabranie z jej domu lalki zmarłego dziecka oraz złe prowadzenie się. W zachowaniu mieszkańców kamienicy widzi przejawy rozpasania moralnego. Samotna w walce o byt, wspomagając się gestami bezradnej kobiety zyskuje opinię nieprzyjemnej i siejącej strach dziwaczki, ale niekiedy osiąga też swe cele. Z pewnością kocha zmarłe dziecko jednak rola skrzywdzonej rodzicielki przynosi jej tez pewne korzyści, bo nie sposób krzywdzić matki w żałobie.

Innym typem histeryczki, właściwie hipochondryczki niezdolnej do pracy jest przedstawiona w Nad Niemnem żona Benedykta Korczyńskiego – Emilia. Nienawykła do pracy, mająca wysokie wymagania finansowe, wciąż uskarżająca się na migreny, unikająca ruchu na świeżym powietrzu i lękająca się dama spędza czas zamknięta w swym pokoju wraz z towarzyszką swych cierpień – dawną nauczycielka dzieci Terenią. Czas wypełniają jej skargi, pseudointelektualne rozmowy, lektury, picie kakao i marzenia o lepszym życiu. Emilia na zawołanie mdleje, wymaga ciągłej asysty: podawania lekarstw, opieki, wparcia i pomocy. Jest znudzona wiejskim życiem i stresują ją nieporozumienia z mężem i jego prostackie maniery. Praca w jej hierarchii wartości, jest sprawą niższą, dlatego w domowych obowiązkach zastępuje ją krewna Marta Korczyńska. Emilia nie jest zdolna, w odróżnieniu od pani Krzeszowskiej, do realnej oceny spraw majątkowych, problemy podupadającego majątku przejmuje za nią mąż. Nie pochwala ona także kontaktów z zaściankiem i chłopami. Według niej jest to nieodpowiednie towarzystwo dla swych dzieci. Emilia Korczyńska w ujęciu pozytywistycznym jest postacią komiczną, która nie docenia naczelnej wartość epoki – idei pracy i udoskonalania życia ludzi z niższych warstw społecznych.

Najbardziej obszernym portretem płci pięknej jest portret kobiety matki. Zwykle jest ona oddana swoim dzieciom, śledzi ich losy, pragnie przeżywać z dzieckiem chwile radości, bólu, rozpaczy i całkowicie się jemu poświęca. Tak właśnie jest w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego. Pani Jadwiga Barykowa odgrywa wielką rolę w życiu głównego bohatera – Cezarego. Po wyjeździe męża na wojnę, Jadwiga czuła się zagubiona, cierpiała z powodu nieposłuszeństwa jedynaka, jego lekceważącego stosunku do niej, do nauczycieli, do nauki i niepokojących ją bolszewickich sympatii syna. Nie robiła mu wymówek, ale cierpliwie tłumaczyła. Nie walczyła z tym dorastającym młokosem, tylko wytrwale powtarzała swe argumenty. Cały wysiłek wkładała w walkę o przetrwanie, wędrowała nocami po wsiach w poszukiwaniu żywności, sama wypiekała chleb by nakarmić syna. Pomagała też innym cierpiącym ludziom, wszystko to wyczerpało jej wątłe siły. Nie skarżyła się jednak, cierpiała w milczeniu, ciesząc się, że poświęcenie zbliżyło ją do syna. Była najzwyczajniejszą „kurą domową”, całkowicie podległą mężowi i synowi. W potrzebie okazała się jednak dzielną kobietą, chroniącą z oddaniem swe jedyne dziecko. Ani wędrówki po bezkresach Rosji, ani wydarzenia dziejowe nie zachwiały w Jadwidze przekonań o roli żony, matki jak i tego, co dobre i złe.

Bywało jednak tak, że matka pojawiała się w literaturze również jako antywzór, kobieta nieinteresująca się sprawami rodziny, posiadająca negatywne cechy charakteru, żyjąca we własnym świecie. Przykładem takiego antywzoru idealnej matki jest ponownie Emilia Korczyńska jak i Andrzejewa Korczyńska, bohaterki Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Pierwsza z nich to salonowa lalka, która nie zajmuje się wychowaniem własnych dzieci. Korczyńska potrafi tylko posługiwać się pustymi frazesami, wpajać dzieciom zasady zachowania w salonie, budzić w nich niezdrową dumę szlachciców, którym nie przystoi bratać się z Bohatyrowiczami (według Emilii chłopami). Najchętniej widziałaby Witolda zniewieściałego i delikatnego, na wzór Różyca, a Emilkę jako naśladowczynię matki – salonową lalkę, spędzającą życie na sofie w otoczeniu flakonów z solami trzeźwiącymi i francuskich romansów. Pani Andrzejowa jest postacią głęboko tragiczną w czarnym szalu i czarnej sukni. Klęcznik krucyfiks, modlitwy za zmarłego męża powstańca i... niemądra, pozwalająca na wszystko miłość do syna jedynaka. Gdyby nie to uczucie, pani Andrzejowa byłaby sylwetką pomnikową. Dzięki tej wadzie nabrała rysów zwyczajnego człowieka. Ot, po prostu kobieta, której historia zniszczyła życie, a ona, broniąc się przed całkowitym zwątpieniem, wszystkie swoje uczucia ulokowała w dziecku. Andrzejowa chciała, by jej syn był kimś nieprzeciętnym. Wierzyła, że wychowała prawdziwą indywidualność, człowieka o bogatej osobowości. Jej program wychowawczy okazał się zupełnie chybiony. Wartości, o które jej chodziło – patriotyzm i umiejętność przewodzenia ludziom nie zostały w Zygmuncie wzbudzone i przez niego przyjęte. Częste rozmowy z synem, które szybko przeradzały się w kłótnie, przekonały ją jaki naprawdę jest jej syn. Zygmunt odrzucił miłość do ziemi i kult zmarłego ojca i przyjął postawę kosmopolity, estety wychowanego z dala od rzeczy przyziemnych.

Kobieta to istota zagadkowa o zmiennej i złożonej osobowości. Jeśli chce, potrafi być czułą matką, gorącą kochanką, oddaną żoną, ale również złośnicą skutecznie uprzykrzającą życie jak i osobą gotową popełnić czyn niegodny. Jejmość nie sposób zdefiniować, zaszufladkować i jednoznacznie określić, jaka jest „zawartość kobiecości w kobiecie”.

Wraz z upływem czasu zmienił się status społeczny kobiety, inaczej ją postrzegano w literaturze. Zmienił się wzorzec jej osobowości, z całą pewnością wpływ miała na to również filozofia danej epoki oraz mentalność ówcześnie żyjących ludzi. Bezsprzecznie niewiasty posiadają kilka cech, które niezależnie od epoki czy temperamentu będą je łączyć. Literatura kreując postawy kobiece potwierdza, że różne cechy charakteru wzajemnie się przenikają i uzupełniają, ale czasem wręcz wykluczają w postawach płci pięknej. Z tych rozważań wynika jasno, że literatura bez kobiet byłaby uboższa, że są one tak różnorodne i występują w tak niezwykłych rolach, że trudno tę wielość portretów ogarnąć.

strona:    1    2    3    4    5