Pogotowie maturalne: Motywy literackie - Motyw patriotyzmu

Bohater narodowy. Omów funkcje kreacji heroicznych w literaturze polskiej

Historia Polski obfituje, niestety, w liczne wojny, spory, konflikty. Wiele lat przebywaliśmy pod zaborami czy też byliśmy w niewoli. Zdarzyło się nawet tak, że Polska znikała z mapy Europy. Dlatego na twórcach literatury spoczywał obowiązek pisania utworów zachęcających do walki i poświęcenia w imię ojczyzny lub utrwalających męstwo bojowników o niepodległość. Przekonujących, że walczyć z bronią w ręku i zginąć dla ojczyzny jest czynem wielce chwalebnym i szlachetnym. Wykreowani bohaterowie, z ich postawą patriotyczną i bezgranicznym oddaniem sprawom ojczyzny, stawali się wzorcami, które godne były naśladowania. Z ich życia i czynów rodziły się mity. W literaturze polskiej wielu jest postaci zasługujących na miano bohaterów narodowych. Ja przedstawię tylko kilku z nich.

Konrad to główny bohater III części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Utwór z niezwykłą siłą wyrazu przedstawia prześladowania, jakim władze carskie poddały Polaków. Obraz cierpień niewinnych młodych ludzi, przerażające okrucieństwo carskich urzędników - to główny problem utworu. Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że jest to utwór opisujący tylko bierne cierpienie Polaków. Nie walczyli oni z bronią w ręku, tylko poddawali się carskim prześladowaniom. Uważam jednak, że Konrada można nazwać polskim bohaterem narodowym. .Jest to postać niezwykle zagadkowa. Na początku dramatu pojawia się jako anonimowy Więzień, by pod koniec sceny przeżyć wewnętrzną przemianę, z Gustawa w Konrada. Frejend, towarzysz celi, określa go jako ponurego poetę, który jak Cygan przepowiada przyszłość. Bohater trzyma się nieco z boku, nie bierze udziały w ożywionej dyskusji przyjaciół. Jest wyobcowany, nie potrafi nawiązać głębszego kontaktu z ludźmi, jest przede wszystkim wielkim samotnikiem. Odzywa się dopiero, gdy bierze w obronę imię Matki Boskiej. Charakter bohatera ujawnia się najpełniej w dwóch scenach: Małej i Wielkiej Improwizacji. Konrad, w porywie wieszczego natchnienia, mówi o sobie jako o poecie i proroku. Już w zakończeniu II sceny ujawniają się jego główne cechy: duma i pycha, które osiągną swoje apogeum w „Wielkiej Improwizacji”.

Już na wstępie Konrad przedstawia się jako wielki samotnik i poeta, którego żaden człowiek zrozumieć nie jest w stanie. Dlatego też wszystkie swoje słowa kieruje do Boga. Jako poeta uważa się za równego Mu twórcę. Wola, wyobraźnia i niezwykły talent dają Konradowi poczucie boskiej mocy. Dumny i pyszny wieszcz pogardza wszystkimi wybitnymi ludźmi, którzy żyli przed nim, zarówno poetami, mędrcami i prorokami. Uznaje się też za człowieka uprawnionego do utożsamienia się z narodem i stania się jego przywódcą. Pewny swej siły oskarża Boga o niesprawiedliwość i obojętność wobec cierpiącego narodu. Poeta pragnie potwierdzenia przez Boga swej potęgi i udzielenia mu przez Stwórcę władzy nad ludźmi. Konrad jest reprezentantem romantycznego prometeizmu. Bohater daje wyraz swej miłości do narodu polskiego i chęć uszczęśliwienia rodaków. Podobnie jak mityczny Prometeusz, Konrad buntuje się przeciw Bogu w imię szczęścia ludzkości, przede wszystkim jednak szczęścia własnego narodu. Romantycznego buntownika, podobnie jak greckiego boga, cechuje gotowość do poniesienia największych nawet ofiar w imię szczęścia ludzkości. Według Konrada, jego cierpienia nie są tylko osobistym doświadczeniem, ale maja wymiar metafizyczny, wynikają z jego szczególnej roli w historii własnego narodu: Ja i ojczyzna to jedno/ Nazywam się Milijon – bo za miliony / Kocham i cierpię katusze. W rzeczywistości jednak, pragnie on wyzwolić Polaków i uszczęśliwić całą ludzkość nie na drodze ofiary i odkupienia grzechów, ale poprzez zapanowanie nad nimi.

Odmienną wizję bohatera narodowego prezentuje „Pan Tadeusz”. Słoneczną, słodką, rozjaśnioną sentymentem wobec minionych czasów Polski szlacheckiej. Patriotyzm tutaj, to miłość do dawnych obyczajów i pielęgnowanie tradycji, to pamięć o historii Ojczyzny, to działalność Jacka Soplicy i zryw napoleoński. A zagadnienia walki narodowowyzwoleńczej skupione są wokół postaci Napoleona. Polska w latach 1811-1812 czekała z wielką nadzieją na wkroczenie wojsk Napoleona. Mickiewicz wiedział, ze Napoleon nie spełnił żadnych oczekiwań Polaków, a mimo to nie próbował obalić jego mitu w polskim społeczeństwie. „Pan Tadeusz” nawiązuje do historii Polski - od konfederacji barskiej do obrad Sejmu Wielkiego. Mickiewicz wykreował Jacka Soplicę, bohatera dynamicznego. Poznajemy go jako awanturnika, zwolennika prywaty i hulaszczego życia. Soplica przeżywa wewnętrzny konflikt po dokonaniu zbrodni na Stolniku. Przybiera nazwisko Robak, wstępuje do zakonu bernardynów, walczy i organizuje powstanie na Litwie. Bohater rezygnuje ze szczęścia osobistego. Nie jest jednak samotnym wojownikiem, lecz emisariuszem, agituje szlachtę i chłopów do wspólnej walki. Poeta świadomie podkreśla jak wielkie znaczenie w życiu człowieka odgrywa służba dla Ojczyzny. Żarliwy patriotyzm i poświęcenie się dla niej powoduje, że Jacka Soplicę stawiamy jako wzór osobowy, godny naśladowania. Na przykładzie Jacka widzimy przemianę całego pokolenia polskich rewolucjonistów, którzy po klęsce powstania listopadowego, zrozumieli jak wielkim błędem była idea samotnej walki szlachty, która nie zdecydowała się szukać poparcia i pomocy wśród polskiego ludu.

Swoje poszukiwania kontynuacji wizerunku bohatera narodowego w późniejszych epokach, zacznę od „Glorii victis” Elizy Orzeszkowej. Z tej krótkiej noweli, która jest rodzajem hołdu złożonego przez pisarkę powstańcom styczniowym, którzy zginęli walcząc o niepodległość ojczyzny, wyłaniają się dwie postacie o zasługujących na podziw cechach.

Pierwszą jest Maryś Tarłowski, któremu można nadać miano pozytywistycznego romantyka. Ten zaledwie dwudziestoletni chłopiec, nazywamy w obozie małym Tarłowskim wyróżniał się spośród powstańców innych delikatnością i nieśmiałością. Miał on wyjątkowo subtelne, niemal dziewczęce rysy twarzy, a także kolor i oprawę oczu. Z natury łagodny, był niepozorny, a przy tym wątłego zdrowia. Mimo iż był słabszy fizycznie od innych powstańców, dzielnie walczył z wrogiem, wykazując się męstwem i nieustępliwością. Powstanie wyzwoliło w nim nowe siły. To właśnie on uratował życie Romualdowi Trauguttowi. Bardzo kochał swoją siostrę, Anielkę. Maryś to bohater tragiczny. Wykształcony na naukowca, musiał wszystko w jednej chwili porzucić i ruszyć do walki o ojczyznę, miał poczucie obowiązku, powinności wobec niej. Zginął śmiercią męczeńską, dosłownie rozerwany na pikach wrogów. Z tego obrazu wyłania się bohater narodowy, - wrażliwy, związany z naturą i oddany ojczyźnie.

Drugą z kolei wybitną postacią noweli jest Romuald Traugutt. To bohater historyczny, w opisanych wydarzeniach był dowódcą jednego z oddziałów powstańczych, działających na Polesiu. Jego postać została poddana mitologizacji. Porównany został do Leonidasa, sławnego króla Sparty. Wskazuje to na jego męstwo, bohaterstwo i patriotyzm, gotowość oddania życia dla dobra ojczyzny. Przyrównanie do Leonidasa karze zwrócić uwagę na jeszcze jedną cechę Traugutta: tragizm postaci. Nie ma pewności czy ofiara jego żołnierzy pomoże w walce narodowowyzwoleńczej. Sytuacja powstańców było bowiem ciężka. Romuald Traugutt porównany jest również do Jezusa. Tak jak Jezus, wziął na swoje barki krzyż narodu swego i do ostatnich chwil walczył z zaborcą. To on sam według przykazania Pana opuścił swoją żonę i dzieci, dostatek i spokój, byleby tylko odzyskać utraconą wolność. Zostawił najbliższą rodzinę i całym sobą walczył o lepsze jutro.

Inaczej przedstawia postać Romualda Traugutta Tadeusz Konwicki w powieści „Kompleks polski”. Jego Romuald Traugutt to człowiek przeciętnego wyglądu „zobaczył swoje odbicie: niewielkiego, chudego mężczyznę w drucianych okularach… i przygładził ciemne włosy przy odstających uszach”, konspirator, nieufny i poddenerwowany sytuacją, w której się znalazł. Bohater Konwickiego to człowiek przedstawiony na tle prozy życia wracający z podróży i niecierpliwie oczekujący w hotelowym pokoju, na swoją ukochaną. Bohater „Kompleksu polski” to bohater tragiczny, niepewny swego losu targany niepokojem o swoja przyszłość” „Myślisz , że los mnie ułaskawi? Że schwytają mnie jutro i ześlą na Sybir miast powiesić za miesiąc za rok”. Ma jaednak nadzieję, wierzy, że można jeszcze coś zmienić, coś osiągnąć, że Polacy są w stanie odzyskać niepodległość. Współczesny Traugutt mówi: „oddadzą paszport i jutro pojadę do Warszawy objąć dyktaturę nie istniejącego państwa”. Nie uważa się za bohatera. Swoje życie, patriotyzm, poświęcenie i oddanie dla ojczyzny podsumowuje w słowach: „Mówię tak jak jest. Jak wypadało żyć”. Według niego historię tworzą nie bohaterowie, ale zwykli anonimowi ludzie, a ich nazwiska zachowuje się dla pamięci, dla otuchy, dla pokrzepienia serc. Romuald Traugutt jest świadomy nieuchronnej przegranej, jednak gotowy jest „ruszyć naprzeciw śmierci”. W jego zachowaniu nie widać herosa, raczej romantyka który widzi całe zło świata. Mimo że w tak różny sposób pokazana jest w obu utworach postać Romualda Traugutta to zarówno jedna jak i druga ukazuje cechy bohatera narodowego jak patriotyzm, odwaga, waleczność.

Kolejne lata przyniosły nowe wojny. Polska znów znalazła się w niewoli. Jednym z najbardziej tragicznych, ale i bohaterskich czynów było podczas II wojny światowej powstanie warszawskie. Powstanie nie osiągnęło celów ani wojskowych, ani politycznych, ale dla kolejnych pokoleń Polaków stało się symbolem męstwa i determinacji w walce o niepodległość. Przekonanie to utrwalili w polskiej świadomości twórcy literatury, choć sposób ich spojrzenia na przebieg walk, a przede wszystkim postawy ludności nieraz znacznie się różnił.

W czasie wojny dojrzało nowe pokolenie Polaków, dla którego okupacja i hitlerowski terror stały się tragedią nie do udźwignięcia. Często pokolenie to określa się mianem Kolumbów nazwy pochodzącej od tytułu książki Romana Bratnego pt. „Kolumbowie rocznik 20”. Bratny poświęcił ją pokoleniu, które przyszło na świat około 1920 roku, a wkraczało w dorosłość w czasie II wojny światowej. Bohaterami uczynił głównie inteligencką młodzież warszawską, a cała powieść ukazuje obraz ówczesnych polskich nastolatków biorących udział w zbrojnej konspiracji antyhitlerowskiej w szeregach AK. Autor oparł przypominającą zbeletryzowany zapis kronikarsko-reportażowy powieść na bogatym materiale autobiograficznym, ponieważ sam brał udział w opisanych wydarzeniach. Podczas okupacji niemieckiej był oficerem Armii Krajowej i walczył w powstaniu warszawskim oraz jako jeniec przebywał w obozie. II część powieści zatytułowana „Śmierć po raz drugi” dotyczy powstania warszawskiego. Głównymi bohaterami są dwudziestoletni chłopcy, wplątani nagle w dramatyczną historię narodu i zmuszeni do podejmowania trudnych, nierzadko tragicznych decyzji. Z właściwą ich wiekowi fantazją, poświęceniem, ale i ze świadomością ogromu ryzyka i odpowiedzialności podejmują nierówną walkę z wrogiem. Początkowo jest ona spontaniczna. Z czasem przeradza się jednak w zorganizowaną i dokładnie planowaną działalność dywersyjną. Wybuch powstania sprawia, że podejmują jawną walkę na barykadach. Uczestniczą w obronie Starego Miasta, a kiedy heroiczna obrona dobiega końca i ocalałe oddziały powstańcze szykują się do przejścia do Śródmieścia. Mają wszelkie cechy bohaterów narodowych: miłość do ojczyzny, zdolność do poświęcenia, męstwo.

W utworze Jerzego Stawińskiego pt. „Godzina W” również zostało opisane powstanie warszawskie. Powstańcy szykują się do „Godziny W”, czyli godziny piątej 1 sierpnia 1944 roku – momentu wybuchu powstania. Żyją w pełnej konspiracji m.in. wykorzystują z pozoru nic nie znaczący posążek Buddy jako radio. Czekają z niecierpliwością na rozkaz. „Najgorsze jest oczekiwanie” - mówi jedna z bohaterek - Teresa.

Autor pokazał różne reakcje ludzi w dniu powstania. Powstańcami przedstawionymi w utworze są głównie ludzie młodzi. Informacja o nadchodzącym powstaniu sprawia, że młodzi chcą porzucić to, co było, by nie przypominało w przyszłej wolnej Warszawie czasów okupacji. Tak właśnie przedstawia się sprawa związana ze zniszczeniem bimbrowni. „Jastrząb” uzasadnia swój rozkaz słowami „wolną Warszawę byś chciał poić okupacyjnym bimbrem?” Widać, iż w tym co robią nie ma opieszałości, ponieważ wierzą oni w powodzenie powstania. Wierzą, że Warszawa znów będzie suwerenna. W ich zachowaniu dostrzegamy ogromną determinację. Odwrotnie zachowują się ludzie starsi – najczęściej rodzice powstańców, którzy uważają, że jest za wcześnie na powstanie, a szanse jego powodzenia są znikome. Ponadto autor przedstawia ludzi nieświadomych najbliższych wydarzeniach. Próbują oni się cieszyć chwilą obecną i starają się nie myśleć, iż mieszkają w okupowanym kraju, czego dowodzi rozmowa jadącej tramwajem pary „No, to będzie zabawa!(...) Potańczymy, Zosia”.

W opowiadania krystalizują się nam dwie postacie, które zasługują na duży szacunek. Pierwszą z nich jest Sowa, który zostaje ranny przy próbie zdobycia broni. Nie zraża się tym i chociaż walczyć nie może, chce chociaż pozostać przy samych walczących. Jednak największym bohaterem jest Andrzej, który poświęca się dla ratowania innych powstańców. Rzuca granat pod koła niemieckiego samochodu, umożliwiając innym ucieczkę. Nikt nie wie, że to on dokonał tego czynu. Wszyscy myślą, iż zdezerterował. W tym kontekście jego czyn wydaję się być jeszcze bardziej heroiczny. Niemniej jednak, ludzie, którzy chcą walczyć, muszą położyć swoje życie na szalę. Podejmują to ryzyko, bo dla czynu, jakim jest powstanie, warto żyć. Warto również zauważyć, iż w przeciwieństwie do wcześniejszych wydarzeń historycznych tym razem powstanie jest szczegółowo przygotowywane od dłuższego czasu. Nie jest to zryw spontaniczny, mający na celu pojedyncze manifestacje uczuć patriotycznych.

Jak widać we wszystkich okresach, kiedy niepodległość Polski była zagrożona, lub gdy była ona okupowana powstawały utwory poświęcone bohaterskim postaciom, które poświęcały się w imię dobra ojczyzny. Kreacje te nieraz bardzo się różnią. Romantyczny Konrad jest natchnionym i dumnym bojownikiem, przeżywającym wewnętrznie ucisk rosyjskiego zaborcy. Z kolei młodzi powstańcy czynem i ofiarnością zasłużyli na miano bohaterów heroicznych. Tak odmienne kreacje zależą od funkcji, jakie w danym okresie mieli spełniać bohaterowie, a także od potrzeb społeczeństwa. Autorzy raz pisali „ku pokrzepieniu serc” innym razem ich celem było, by nie zapomniano o historii i walce o niepodległość. Bez wątpienia ukazane postaci to jedni z najbardziej znanych i wyrazistych bohaterów w całej polskiej literaturze.

strona:    1    2    3    4    5